In 1707 besloot de toenmalige Raad van State om in deze regio, om militair-strategische redenen, een sluis aan te laten leggen en zo ontstond Oude Statenzijl, een buurtschap in de huidige gemeente Reiderland. Als gevolg van de voortschrijdende inpolderingen van het Noord-Groninger land werd er in 1876, iets noordelijker, een nieuwe spuisluis gebouwd, bij Nieuwe Statenzijl. Deze werd in 1907 uitgebreid met een schutsluis ten behoeve van de kleine binnenvaart die zich daar bezighield met het transport van aardappelen en bieten. Tegenwoordig heeft de schutsluis een bescheiden functie voor de recreatievaart.

Nieuwe Statenzijl is ontstaan toen tussen 1862 en 1864 de Reiderwolderpolder werd ingedijkt. De sluis maakt deel uit van het Deltaplan, dat in 1955 werd opgezet om Nederland tegen het water te verdedigen, tevens dient deze sluis voor het regelen van de waterstand in de polder.
Bij Nieuwe Statenzijl staat de vogelkijkhut de Kiekkaaste. Deze bevindt zich een eind de kwelders in en biedt uitzicht over het kwelder-, slikken- en wadgebied van de Dollard. Het Marcelluspad leidt er naar toe. Dit pad bestaat grotendeels uit plankieren en kan bij zeer hoge waterstand onbegaanbaar zijn.
Nieuwe Statenzijl ligt op 150 meter afstand van de grens met Duitsland. Vanaf de dijk kun je kijken tot aan de havens van Emden en Delfzijl.
Nieuwe Statenzijl ligt ongeveer 18 kilometer van Winschoten.

De zanger Ede Staal heeft een tijd gewoond in Nieuwe Statenzijl. De tekst van het lied dat hij over het gehucht schreef is op een plaquette bij de sluis aangebracht.

Op de dijk naast de sluis staat het kunstwerk Waaiboei (1996) van beeldend kunstenaar Martin Borchert.